Δεν ήταν μια επανάσταση, είχε, όμως, τα χαρακτηριστικά μιας παρατεταμένης εξεγερτικής πραγματικότητας, που οδηγούσε αναπόφευκτα σε επαναστατικές καταστάσεις. Άλλωστε, τετρακόσιες μεγάλες συγκεντρώσεις για το διάστημα από 15 Ιουλίου έως 25 Αυγούστου 1965 (10 πολυπληθείς συγκεντρώσεις την ημέρα) είναι κάτι το ανεπανάληπτο για τα ελλαδικά δεδομένα. Η Γενική Απεργία της 27ης Ιούλη έκανε το κράτος να κατανοήσει, για μια ακόμη φορά, πως ο αυθορμητισμός του κόσμου και η οργάνωση στη δράση (οι κοινωνικές συνθέσεις) είναι σαφώς πιο επικίνδυνα από οργανωμένα κινήματα.

«Ο λαός (...) αντέδρασε με μια εξέγερση που πήρε, σε ορισμένες ώρες, ένα χαρακτήρα σχεδόν πάνδημο, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις. Για να μειωθεί η εντύπωση, ειπώθηκαν λόγια σκληρά και επικίνδυνα. Ο λαός ονομάστηκε «όχλος» κι οι Έλληνες πολίτες - οι φοιτητές, οι εργάτες, οι γεωργοί, οι άνθρωποι των γραφείων, οι τραυματίες των πολέμων - ονομάστηκαν «αλήτες». Οι άρχοντες μας δεν έχουν ζυγίσει καλά τη σημασία των λέξεων όταν εκφράζονται για τους αρχόμενους. Ειπώθηκε ακόμα, σ’ όλους τους τόνους, πως γίνεται στην Ελλάδα «Λαϊκό Μέτωπο», επειδή στις εκδηλώσεις έλαβε μέρος κι η Άκρα Αριστερά. Όταν όμως ξεσηκώνονται τα τρία τέταρτα τουλάχιστο του πληθυσμού, αυτό δε λέγεται πια ούτε «Λαϊκό» ούτε άλλου είδους «Μέτωπο». Αυτό λέγεται: το Έθνος. Γιατί αν τα τρία τέταρτα των Ελλήνων δεν είναι το Έθνος, τότε ποιος είναι;» (Θεοτοκάς 1966, «Που πάμε;», 8 Σεπτεμβρίου 1965)

Τα παραπάνω δεν είναι κρίσεις και απόψεις κάποιου επαναστάτη μαρξιστή, αλλά ενός αστού διανοούμενου. Την ίδια στιγμή, οι αριστεροί και οι κομμουνιστές εξουσιαστές ετοίμαζαν την ταφόπλακα αυτής της μεγάλης εξέγερσης.

Τέθηκε σε εφαρμογή μια πολύπλευρη διαδικασία ούτως ώστε να υποταχτεί ο κόσμος και να εγκαταλείψει τους δρόμους. Βασικό μέρος ήταν η τεχνική της διάσπασης σε μικρές απεργιακές κινητοποιήσεις, που λειτούργησαν σαν μέσο διάλυσης της κοινωνικής σύνθεσης, που εκδηλώθηκε από τον Ιούλιο μέχρι και τον Σεπτέμβριο του 1965. Το στοιχείο της οργάνωσης τελικά χρησιμοποιήθηκε από τους αριστερούς σαν μέσο καταστολής των αυθόρμητων και δυναμικών κινητοποιήσεων όλων αυτών των ημερών. Είναι χαρακτηριστικό πως το 1966 οι απεργίες στον ελλαδικό χώρο είναι πρώτες σ’ όλη την Ευρώπη (250% στο σύνολο της ΕΟΚ) και εγγίζουν το διπλάσιο αριθμό των απεργιών σε σχέση με αυτές που πραγματοποιήθηκαν το 1965. Από την άλλη, οι συγκεντρώσεις περιορίστηκαν σε γήπεδα και θέατρα και επιστρατεύτηκαν οι πολιτικοί μηχανισμοί για να αναλάβουν τη διαχείριση της κατάστασης και να απομονώσουν, να διαχωρίσουν και να καταγγείλουν αυτούς που, από τότε, δεν έχουν πάψει να αποκαλούν «ύποπτα στοιχεία» και προβοκάτορες. Κι όλα αυτά συνοδεύτηκαν από μια έντονη εκστρατεία εφησυχασμού των καταπιεσμένων κι εκμεταλλευόμενων ανθρώπων.

Σ’ αυτό το πνεύμα, εντάσσεται και το πρωτοσέλιδο της ΑΥΓΗΣ της 21ης Απριλίου 1967 που βεβαίωνε πως δεν πρόκειται να γίνει δικτατορία!!!

Πως θα μπορούσαν, αυτοί που οδήγησαν μια ολόκληρη επαναστατική κοινωνική διεργασία στην στρατιωτική αποτυχία, να παραδεχτούν πως όλα όσα προκάλεσαν δεν έφεραν τα επιθυμητά για τους κυρίαρχους αποτελέσματα;

Πως θα μπορούσαν να παραδεχθούν πως ο σκοπός τους δεν ήταν η κοινωνική απελευθέρωση, αλλά ο έλεγχος και η εξάλειψη της επαναστατικής κι αντιεξουσιαστικής διάθεσης των ανθρώπων;

Οι πράξεις είναι πάντοτε ο καθρέπτης των προθέσεων και των σκοπών. Οι σφαγές των διαφωνούντων είναι τρανές αποδείξεις του τρόμου και του πανικού τους μπροστά στον ανυπότακτο κόσμο.

Έτσι, σε όλες τις μετέπειτα γενιές εκείνο που καθιερώθηκε ήταν η πάντοτε βολική για τους αριστερούς και του κομμουνιστές εξήγηση με αστυνομικούς όρους αυτών των συνταρακτικών γεγονότων. Πως δήθεν τα επεισόδια, που ξέσπασαν κατά τη διάρκεια των 70 και πλέον ημερών με διαδηλώσεις και πορείες, αποτελούσαν έργο προβοκατόρων και πως υπήρχε «σχέδιο ανωμαλίας» για την επιβολή της δικτατορίας.

Μακριά απ’ όλους αυτούς τα Ιουλιανά παραμένουν ένα σημαντικό σημείο κοινωνικής εξέγερσης τόσο για τα ελλαδικά δεδομένα όσο και για την παγκόσμια συγκυρία που εκδηλώθηκαν. Προηγήθηκαν κατά πολύ και αλυσοδέθηκαν χωρίς να νικηθούν.

Κι αυτό το τελευταίο έχει μεγάλη σημασία για τα περαιτέρω.

ΕΝΑ ΣΥΝΤΟΜΟ ΧΡΟΝΙΚΟ

Φεβρουάριος 1964. Η Ένωση Κέντρου κερδίζει τις εκλογές  με ένα από τα υψηλότερα ποσοστά στην ιστορία των ελληνικών εκλογών (52,72%) και ο Γ. Παπανδρέου σχηματίζει για πρώτη φορά αυτοδύναμη κυβέρνηση με 171 βουλευτές.

Στα μέσα Μαΐου του 1965 μετά από αναφορά του Γρίβα, έρχεται στο προσκήνιο η υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ («Αξιωματικοί Σώσατε Πατρίδα, Ιδανικά, Δημοκρατίαν, Αξιοκρατίαν») μία μυστική οργάνωση μέσα στο στρατό στην οποία ενέχεται ο Ανδρέας Παπαντρέου ως καθοδηγητής. Ο βασιλιάς ζητά από τον Γ. Παπανδρέου να παραπέμψει την υπόθεση «ΑΣΠΙΔΑ» στο στρατοδικείο. Αυτός υπακούει στη βασιλική εντολή και αντεπιτίθεται παραπέμποντας και την υπόθεση «Περικλής» που αφορούσε την ανάμειξη του Στρατού στις εκλογές του 1961. Η δίκη για τον «ΑΣΠΙΔΑ» ξεκίνησε το 1966 και από τις 30 Ιανουαρίου 1967 διεξαγόταν κεκλεισμένων των θυρών. Συνήγορος υπεράσπισης στην δίκη ήταν ο Νικηφόρος Μανδηλαράς, ο οποίος δολοφονήθηκε από τους πραξικοπηματίες του 1967. Το βέβαιο είναι πως αυτή η οργάνωση υπήρξε, ανεξάρτητα από την εμβέλεια που είχε ή της αποδόθηκε.

9 Ιουνίου. Αποκαλύπτεται «δολιοφθορά» σε μονάδα στον Έβρο, διοικητής της οποίας είναι ο μετέπειτα δικτάτορας Παπαδόπουλος.

Ο βασιλιάς αρνείται να υπογράψει τα σχετικά διατάγματα, αποπομπής του υπουργού Αμύνης Π. Γαρουφαλιά, παρά το ότι διαγράφηκε από την Ε.Κ. Εν συνεχεία, ο Γ. Παπανδρέου προτείνει να αναλάβει ο ίδιος το υπουργείο Εθνικής Άμυνας αντί του Αντρέα Παπανδρέου, που ήταν η αρχική του πρόταση. Μεταξύ 8-14 Ιουλίου ανταλλάσσονται πέντε οξύτατες επιστολές μεταξύ του Κωνσταντίνου και του Παπανδρέου, σχετικά με την υπογραφή του διατάγματος για την αντικατάσταση του Γαρουφαλιά. Τελικά, ο Παπανδρέου παραιτείται και κηρύσσει τον Νέο Ανένδοτο.

15 Ιουλίου. Ορκίζεται κυβέρνηση με τον Γεώργιο Αθανασιάδη-Νόβα και την υποστήριξη 25 βουλευτών που αποσχίσθηκαν από την Ένωση Κέντρου.

Από την ημέρα αυτή και για περισσότερο από δύο μήνες ο κοινωνικός χώρος δονείται από τις συγκεντρώσεις, τις πορείες , τις διαδηλώσεις τις συγκρούσεις και τα πύρινα οδοφράγματα. Ο κόσμος βρίσκεται καθημερινά στους δρόμους. Η μεγαλύτερη αυθόρμητη και δυναμική κινητοποίηση των καταπιεσμένων από την εποχή του εμφυλίου προκαλεί φόβο στους κρατούντες που κινούνται πλέον με σταθερά βήματα στην εγκαθίδρυση της δικτατορίας. Χρειάζεται, βέβαια, να προηγηθεί η χειραγώγηση και η σιωπηλή συναίνεση των πολιτικών κομμάτων για την επιβολή του στρατιωτικού πραξικοπήματος.

19 Ιουλίου. Πραγματοποιείται τεράστια συγκέντρωση κόσμου (περισσότεροι από 100.000), που εκτείνεται από τη Λ. Αλεξάνδρας ως το κέντρο της Αθήνας, με αφορμή την κάθοδο του Παπανδρέου από το Καστρί.

21 Ιουλίου. Στη διάρκεια μιας από τις μεγάλες διαδηλώσεις εκείνων των ημερών, με τη συμμετοχή περισσότερων από 10.000 ανθρώπων ξεσπούν συγκρούσεις. Στις 10:00 το βράδυ, στη συμβολή των οδών Σταδίου και Χρήστου Λαδά, συλλαμβάνεται χτυπημένος από τους μπάτσους, ο φοιτητής της Ανωτάτης Εμπορικής, Σωτήρης Πέτρουλας. Η πρώτη καταγραφή του χτυπημένου Πέτρουλα αναφέρεται στις 03:00 το πρωί της 22ας Ιουλίου στο Σταθμό Α’ Βοηθειών στην Γ’ Σεπτεμβρίου, όπου και διαπιστώνεται ο θάνατός του.

22 Ιουλίου. Γίνεται η Κηδεία του δολοφονημένου φοιτητή με την συμμετοχή περισσότερων από εκατό χιλιάδων.

27 Ιουλίου. Συνεχίζονται οι διαδηλώσεις και οι συγκρούσεις στους δρόμους.

4 Αυγούστου. Γίνεται ψηφοφορία στη βουλή. Η κυβέρνηση των «αποστατών» δεν παίρνει ψήφο εμπιστοσύνης.

Μετά την παραίτηση Νόβα ο βασιλιάς δίνει εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Στέφανο Στεφανόπουλο. Αυτός σε συνεδρίαση της κοινοβουλευτικής ομάδας της Ε. Κ. στις 9 Αυγούστου του 1965 δηλώνει ότι δεν επιθυμεί να σχηματίσει κυβέρνηση χωρίς την έγκριση του κόμματος. Σε ψηφοφορία που ακολούθησε από τους 139 παρόντες βουλευτές οι 113 ψήφισαν ότι μόνο κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου θα στήριζαν. Έτσι ο Στεφανόπουλος την άλλη μέρα κατέθεσε την εντολή στον βασιλιά χωρίς να σχηματίσει κυβέρνηση.

18 Αυγούστου. Την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης παίρνει ο Ηλίας Τσιριμώκος και η νέα κυβέρνηση ορκίζεται δύο μέρες αργότερα.

20 Αυγούστου. Συνεχίζονται οι ταραχές και οι συγκρούσεις στους δρόμους. Μετά την ορκωμοσία της κυβέρνησης Τσιριμώκου, βίαιες συγκρούσεις ξεσπούν στο κέντρο της Αθήνας. Στήνονται πύρινα οδοφράγματα και οι διαδηλωτές συγκρούονται με τις δυνάμεις των μπάτσων. Πραγματοποιούνται δεκάδες συλλήψεις.

29 Αυγούστου. Γίνεται ψηφοφορία στη βουλή και η κυβέρνηση Τσιριμώκου καταψηφίζεται.

17 Σεπτεμβρίου 1965. Ορκίζεται πρωθυπουργός ο Στέφανος Στεφανόπουλος, έχοντας ήδη εξασφαλίσει τη στήριξη της ΕΡΕ, του κόμματος των Προοδευτικών του Μαρκεζίνη και ορισμένων βουλευτών της Ε.Κ.

24 Σεπτεμβρίου. Με 152 ψήφους υπέρ και 148 κατά, η τελευταία κυβέρνηση των «αποστατών» παίρνει ψήφο εμπιστοσύνης.

Η. Α.

(Δημοσιεύτηκε στη ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ. 74, Ιούλιος - Αύγουστος 2008)